نگاهی به پیکرهای آسمانی قنطورس و صلیب جنوبی

این دو پیکر آسمانی از لحاظ زیبایی، درخشش و افسانه جایگاه ویژه‌ای دارند

پیکر آسمانی یونانی قنطورس جایگاه ویژه‌ای در ذهن من داشته است. یکی از اولین حقایق ستاره‌شناسی که آموختم این بود که ستاره‌‌ی آلفا قنطورس (درخشنده‌ترین ستاره‌ای پیکر آسمانی) نزدیک‌ترین ستاره به خورشید هست؛ اما در نهایت تأسف فهمیدم که برای تماشای این ستاره باید بیش از 800 مایل از محل زندگی خود فاصله بگیرم! هر چه بیشتر مطالعه کردم بیشتر گیج می‌شدم! بخشی از یونان در شمال نیویورک کنونی قرار داشته و حتی این ستاره از آسمان جنوبی‌ترین نقطه یونان نیز قابل‌مشاهده نیست. پس چگونه این ستاره، یکی از پیکرهای آسمانی یونان باستان هست؟!
به دلیل حرکت تقدیمی زمین (لغزش محور زمین)، درگذشته ستاره آلفا قنطورس از عرض‌های شمالیتر زمین نسبت به امروزه قابل‌رؤیت بود. قطب شمال زمین با سرعت یک دوم درجه بر یک قرن از پیکر آسمانی قنطورس فاصله میگیرد و تماشای آن از عرض‌های شمالی زمین را غیرممکن کرده است. در حدود 450 سال پیش از میلاد، در دوران عصر طلایی ساکنین آتن قادر به تماشای آن بودند. با پایین آمدن ستاره در اثر حرکت تقدیمی، تجمع تمدن یونان به سمت جنوب یعنی شهر اسکندریه در مصر منتقل شد.

قنطورس و صلیب جنوبی
این دوپیکر آسمانی در قرن بیستم موردتوجه بیشتری قرار گرفتند. الگوی آنها حتی در آسمانی با آلودگی نوری نیز به‌سادگی قابل‌ تشخیص هست؛ اما افسانه آنها به‌ندرت در خاطر افراد می‌ماند.
آلفا قنطورس سومین ستاره درخشان آسمان شب هست و به همین دلیل حتی در نزدیکیهای افق آسمان نیز قابل‌مشاهده است. این ستاره که یک ستاره دوتایی هست همدمی بانام بتا قنطورس که یازدهمین ستاره درخشان آسمان است، دارد.
سمت غرب این جفت ستاره، ناحیه‌ی ستارهای بسیار درخشان دیگری وجود دارد که در قرن شانزدهم میلادی توسط دریانوردان اروپایی با نام«چلیپا» شناخته شد و نام مدرن «صلیب جنوبی» دارد؛ اما در تصور گذشتگان این ستاره‌ها و ستارگان آلفا و بتا قنطورس سُم قنطورس را تشکیل می‌دادند.
بسیار مشتاق هستم که پیکر آسمانی قنطورس را بر اساس مرزبندی‌های کاتالوگ ستاره‌ای که توسط ستاره‌شناس یونانی «بطلمیوس» در اسکندری‌ می‌زیست و تهیه‌شده بودرا مشاهده کنم. ترکیب این پیکرآسمانی با پیکر آسمانی صلیب جنوبی و بدون آن چگونه خواهد بود؟! آیا نیاز بود که این دوپیکر آسمانی از یکدیگر جدا شوند یا خیر؟
خوشبختانه نیازی به حدس زدن نیست و می‌توان به سادگی با سفر به جنوب تاثیر “پیشروی” را حس کرد. آوریل 2018 با سفر به هاوایی که در آسمان آن پیکر آسمانی قنطوروس دقیقا همان الگویی که در زمان بطلمیوس داشته را دارد، به رویای دیرینه خود دست یافتم. اما پیش از توضیح آن به توصیف این الگوی آسمانی از آسمان مناطقی که برای اغلب افراد آشنا می‌باشد، می‌پردازم.

بزرگ‌ترین خوشه کروی
امگا قنطورس، پرجرم‌ترین و درخشان‌ترین خوشه کروی ستاره‌ای شناخته‌شده در کهکشان راه شیری، میزبان میلیون‌ها ستاره هست. برخلاف سایر خوشه‌های ستاره‌ای، ستارگان این خوشه از نسل‌های گوناگون بوده و عقیده بر این است که مرکز کهکشان هست و ستاره‌های خارجی خود را به کمک میدان مغناطیسی کهکشان ما به دام انداخته است. خوشه‌های ستاره‌ای مشابه مانند خوشه ستاره‌ای 47 Tucanaeنیز وجود دارد اما نمی‌تواند ازنظر زیبایی و درخشندگی با خوشه امگا قنطورس رقابت کند. این خوشه 47 Tucanaeتنها از آسمان عرض‌های بسیار جنوبی قابل‌ مشاهده هست.

سر و شانه‌ها
قنطورس یک پیکر آسمانی بسیار بزرگ هست که از شمال تا جنوب کشیده شده است. سم‌های قنطورس را نمی‌توان در آسمان آمریکای شمالی و اروپا مشاهده کرد اما شانه‌های آن‌ که با ستارگان تتا و آ یوتاقنطورس مشخص‌ شده‌اند را می‌توان از آسمان ایالات‌متحده، کانادا و شمال اروپا تماشا کرد. ستاره‌ی تتا قنطورس که با نام menkent نیز شناخته می‌شودپ رفروغترین ستاره در آن ناحیه از آسمان هست و زوج ستاره آ یوتا قنطورس هست؛ اما نه درخشندگی و نه فاصله‌اش با جفت ستاره آلفا و بتا قنطورس قابل‌ مقایسه نیست!
می‌توان با کم کردن بعد یک ستاره از 90 درجه مشخص کرد که یک ستاره جنوبی تا چه عرض جغرافیایی شمالی قابل‌مشاهده است. برای مثال ستاره تتا و آ یوتا با بعد 36 درجه جنوبی به‌سختی بالای افق عرض جغرافیایی 54 درجه شمالی دیده می‌شود. (54=36-90) و در نیمه‌شب‌های اواسط ماه آوریل و می در شهر بوستون با عرض جغرافیایی 54 درجه شمالی به بیشترین ارتفاع، 12 درجه بالای افق می‌رسد و اگر هیچ مانع خاصی وجود نداشته باشد، می‌توان آنها را به‌راحتی تماشا کرد.
در آسمانی تاریک و بدون آلودگی نوری قادر به مشاهده یک الگو با چهار ستاره که «سر قنطورس»هست، خواهید بود که در فاصله میان شانه‌ها و کمی در جهت شمال قرار دارد. در برخی نقشه‌های ستارهای ستارگان با شماره‌های 1، 2، 3 و 4 مشخص‌شده‌اند. اگر قادر به یافتن این الگوی ستاره‌ای با چشم غیرمسلح نبودید از یک دوربین دوچشمی استفاده کنید. به دلیل اینکه آن‌هادوبعدیمی‌باشند، الگویی که در نقشه‌های ستاره‌ای امروزی استفاده می‌شود، نقش ضعیفی در نشان دادن الگوی قدیمی پیکر آسمانی ایفا می‌کند.
یونیان باستان دو شانه و چهار سم قنطورس را به‌راحتی مشاهده می‌کردند که تنها با چرخیدن بدن قنطورس به سمت چپ به‌گونه‌ای که «یوهانس هولیوس» در اطلس ستاره‌ای خود در سال 1690 آورده است، امکان‌پذیرهست. ستارگان هولیوس در موقعیت‌های صحیحی قرارگرفته‌اند. امتحان کنید تا متوجه شوید قادر به تطابق نقشه آسمان مدرن با ستارگان حقیقی خواهید بود یا خیر. می‌توانید دو شانه و سر قنطورس را تصویرسازی کنید؟!

قنطورس مرکزی
خوشه کروی ستارهای عظیم «امگا قنطورس» یا NGC 5139 در نزدیکی مرکز این پیکر آسمانی واقع‌ شده است و از منطقه‌ای شمالی مانند Peleeکانادا قابل‌رؤیت هست؛ ساکنین عرضهای 35 درجه شمالی و عرض‌های جنوبیتر به‌خوبی آن را تماشا خواهند کرد. نام این خوشه از اطلس ستاره‌ای یوهان بایر بانام Uranometria در سال 1603 گرفته‌ شده که یک ستاره با این نام را در نزدیکی موقعیت این خوشه مشخص نموده بود. علاوه بر این در کتاب «المجسطی» که نوشته بطلمیوس هست به ستارهای با درخشندگی و موقعیتی شبیه به خوشه امگا قنطورس اشاره شده است؛ اما هر دو بررسی این دانشمندان، به اندازهای خطا داشت که نمیتوان با قاطعیت گفت که این خوشه ستاره‌ای را از آن زمان شناخته و مشخص نموده‌اند.
در آسمانی بسیار بسیار تاریک می‌توان خوشه ستاره‌ای امگا قنطورس را مانند لکه‌ای نوری بدون استفاده از ابزار اپتیکی مشاهده کرد. حتی در افق نیز این خوشه قابل‌رؤیت هست. درخشنده‌ترین خوشه ستارهای کهکشان راه شیری با فاصله 17000 سال نوری، در مقایسه با خوشه های ستارهای دیگری مانند M5 و M13 با فاصله 4000 سال نوری در فاصلهای نزدیک نسبت به ما قرار دارد. فاصله کم و درخشندگی زیاد باعث شده تا درخشندگی آن پنج یا شش برابر خوشه های مذکور باشد. با استفاده از دوربین دوچشمی می‌توان شاهد عظمت و درخشندگی آن بود و یک تلسکوپ هشت اینچ ستاره‌های بیشماری از آن را به نمایش میگذارد. هر چه به سمت جنوب بروید تماشای آن بهتر خواهد بود.
کهکشان عجیب و غریب قنطورسA یا NGC 5128 در فاصله ½4 درجه شمال خوشه ستاره ای امگا قنطورس قرار دارد. همانطور که از اسم آن انتظار می‌رود به دلیل دارا بودن هسته کهکشانی فعال، قوی‌ترین منبع تشعشات امواج رادیویی در این پیکر آسمانی هست؛ مرکز این کهکشان میزبان یک سیاه چاله ابرجرم دار است که مقدار زیادی گاز و غبار می‌بلعد. با چرخش مواد در اطراف سیاه چاله، فورانی از مواد با سرعت زیاد به اطراف پرتاب شده و تشعشات در طیف الکترومغناطیس ساطع خواهد شد. تعداد زیادی از کهکشان‌ها میزبان سیاه چاله ابرجرم‌دار می‌باشند اما تنها در کهکشانهای بالغ، سیاه چاله‌ها با سرعت بسیار زیادی مواد اطراف خود را می‌بلعند به طوری که تنها به واسطه تاثیرات گرانشی‌شان قابل‌رؤیت می‌باشند. از خیلی از جهات این کهکشان یک کهکشان بیضوی معمولی هست اما تابش‌هایهسته‌ای آن نشان میدهد که اخیراً اتفاقی مانند برخورد با کهکشانی دیگر برای آن رخ داده است. احتمالاً در اثر یک برخورد نوارهای غباری عجیب به دور این کهکشان می‌چرخند. با یک تلسکوپ 6 اینچ از نواحی جنوبی ایالات متحده می‌توان این نوارها را مشاهده کرد؛ با تلسکوپهای قویتر و در عرضهای جغرافیایی جنوبیتر جزئیات بیشتری از آنها آشکار می‌شود. کهکشان قنطورس Aیکی از اعضای گروه کهکشانی هست که کهکشان مارپیچی M83 عضو آن است. کهکشان M 83 یک کهکشان بسیار زیبا در فاصله ¼ درجه‌ای  مرز میان دو پیکر آسمانی «مارآبی» و «قنطورس» هست. اگر با یک تلسکوپ کوچک آن را تماشا کرده باشید، شاهد چندین ستاره که کشان قنطورس Aدر پس زمینه تصویر شده‌اید.

سم‌های زیبا!
احتمالاً ایده این که قنطورس یک حیوان چهارپا هست از چهار ستاره درخشانی که در نزدیکی مرزهای جنوبی آن واقع شده‌اند، گرفته شده است. این چهارستاره که آلفا و بتا قنطورس و آلفا و بتا صلیب جنوبی می‌باشند، گاهی اوقات با نام‌های«پای قنطورس، هادار، اکروکس و میموسا» شناخته می‌شوند.
با جدا شدن ستارگان آلفا و بتا صلیب جنوبی برای تشکیل یک پیکر آسمانی دیگر، پای عقبی قنطورس با ستارگان کم نور باقی مانده به یکدیگر متصل شدند که در تصویر مجله نشان داده شده است و یا همان گونه که هولیوس در اطلس خود ذکر کرده، در آسمان آویزان هستند. اگر دو پای عقبی را با خطی به دو ستاره صلیب جنوبی رسم کنیم، قنطورس را همانگونه که یونیان باستان تصور می‌کردند، می‌بینیم. یک الگوی کامل و پویا با چهار پا و آماده‌ی پرواز!
از سوی دیگر هیچ جای شکی نیست که این الگوی ستاره‌ای یک صلیب طبیعی و زیبا هست. من آن را شبیه یک الماس می‌بینیم زیرا این صلیب یک ستاره که خط افقی را بخش سمت راست متصل کند، کم دارد. ستاره اپسیلون صلیب جنوبی که پنجمین ستاره درخشان هست، بیشتر مناسب یک الماس است؛ اما نام آن چندان اهمیتی ندارد و نکته قابل ملاحظه این است که این یک الگوی شکل‌دار، متراکم و درخشان هست.
اینکه صلیب جنوبی به عنوان یک الگوی ستاره‌ای جالب انتخاب نشده بود و به عنوان بخشی از قنطورس شناخته می‌شدزیاد جالب نبود. همانطور که الگوهایی مانند صلیب شمالی و ملاقه بزرگ بخشی از پیکرهای آسمانی شمالی دجاجه و خرس بزرگ می‌باشند.
از نواحی جنوبی فلوریدا و تگزاس می‌توان هر دوپیکر آسمانی «چلیپا» و «قنطورس» را تماشا کرد. یونانیان نیز این پیکر آسمانی را در نزدیکی افق میدیدند. با جنوبیتر شدن عرض جغرافیایی تماشای آن، چه با ابزار اپتیکی چه با چشم غیرمسلح بهتر می‌شود.
به دلیل عبور راه شیری از این دوپیکر آسمانی، این مناطق غنی از سحابی‌ها و خوشه‌های باز ستارهای مختلف می‌باشند. یکی از بهترین این اجرام خوشه ستاره‌ای «جعبه جواهر» NGC4755 هست که تضاد میان ستارگان ابرغول آبی و قرمز رنگ، زیبایی آن را دو چندان کرده است. در آسمانی تاریک میتوان آن را با چشم غیرمسلح تماشا کرد و با یک ابزار اپتیکی شاهد نمایی حیرت انگیز بود.
اگر با یک تلسکوپ با بزرگنمایی 100x به ستارگان آلفا قنطورس و آلفا صلیب جنوبی بنگرید شاهد یک جفت ستاره خواهید بود. درخشندگی و رنگ آبی-سفید ستاره همدم آلفا صلیب جنوبی بسیار به ستاره آلفا شبیه بوده و جدایی زاویه آن دو 4.2 هست. سومین ستاره‌این سیستم در فاصله 90 از جفت اصلی قرار دارد که ممکن است از لحاظ فیزیکی هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته باشند.

درخشندگی ستاره کم نور سیستم آلفا قنطورس ⅓ درخشندگی ستاره قبلی بوده و قرمزرنگ هست. با دوره چرخش 79.9 ساله، موقعیت ستارگان این جفت هرساله تغییر می‌کند. فاصله آنها در اواسط سال جاری میلادی 5.2 و یازده سال بعد یعنی سال 2030، 10.4 خواهد بود.
سیستم آلفا قنطورس یک ستاره سوم بانام پروکسیما قنطورس دارد که فاصله آن 0.12 سال نوری در مقایسه با دو ستاره دیگر به زمین کمتر هست. این ستاره هر 550000 سال یک بار به دور جفت سیستم آلفا قنطورسمی‌چرخد و از آنها °2.2 فاصله دارد که بدون شک جز کم‌ترین فاصله‌ها در میان ستارگان دوتایی هست. تفکیک این ستارگان از یکدیگر کار دشواری بوده و یافتن ستاره پروکسیما قنطورس از جفت اصلی به مهارت زیادی نیاز دارد؛ نقشه آسمانی که در سمت چپ قرار دارد می‌تواند راهنمای خوبی باشد. پروکسیما قنطورس ستاره چندان چشم نوازی نمیباشد و یک ستاره کوتوله سرخ با قدر 11.0 هست اما رصد آن یکی از هیجان انگیز ترین تجربه‌های زندگی من بود زیرا نزدیک‌ترین ستاره به ما و پلی میان ما و ستاره‌ای دیگر در کهکشانی با این عظمت هست. لازم به ذکر است که یک سیاره در ناحیه سکونت‌پذیر پروکسیما به دور آن می‌چرخد؛ در این ناحیه آب می‌تواند به حالت مایع قرار داشته باشد.

رصد دوپیکر آسمانی صلیب جنوبی و قنطورس یکی از چالش‌های ساکنین عرض‌های نیمه شمالی زمین شده است؛ اما بدون شک ستارگان زیبا و ناهمتا، اجرام عمق آسمان و تاریخچه جالب آنها پاسخ تلاششان را خواهند داد.

کلاسیک مدرن ابتدایی
این صفحه به جا مانده از FirmamentumSobiescianum از یوهانس هولیوس هست که برگرفته از کتاب «المجسطی» بطلمیوس هست. پاهای پیشین قنطورس به عقب کشیده شده تا فضا برای صلیب جنوبی به وجود بیاید. به خاطر داشته باشید این طرح با الگویی که در واقعیت مشاهده می‌کنیم تفاوت دارد. به دلیل اینکه تصور می‌شود این تصاویر در خارج از کره سماوی قرار دارند، تصاویر آسمان شب همچون تصویر در آینه وارونه می‌باشند.
بر اساس افسانه‌های یونان باستان، قنطورس ظالم و بد رفتار بوده (نیمی انسان، نیمی اسب) اما شارون برادر زئوس معقول بود. پس از مرگش به آسمان که گرگ را در آتشدان قربانی کرده، رفت. احتمالاً گرگ و قنطورس یک پیکر آسمانی بودهاند و ستارگان درخشان آنها قابل‌تشخیص نیستند.

ترجمه:

سرکار خانم مریم هادی‌زاده

منبع: مجله اسکای اند تلسکوپ