انقلاب زمستانی

دی ماه، در ایران کهن، چهار جشن، در بر داشت. نخستین روز دی ماه و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم، سه روزی که نام ماه و نام روز یکی بود. بنا بر گاه شماری کهن هر یک از سی روز ماه، نامی ویژه دارد، که نام فرشتگان است. نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. در هر ماه روزی را که نام روز با نام ماه یکی باشد، جشن می گیرند، و در این سی روز ماه، سه روز آن «دی» نام دارد و هر سه روز را در گذشته جشن می گرفتند.

امروز از این چهار جشن تنها شب نخستین روز دی ماه، یا شب یلدا را جشن می‌گیرند، یعنی آخرین شب پاییز، نخستین شب زمستان، پایان قوس، آغاز جدی و درازترین شب سال.

واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را «ناتالیس انویکتوس» یعنی روز «تولد مهر شکست ناپذیر» نامند.

زایش خورشید و آغاز دی را، آیین‌ها و فرهنگ‌های بسیاری از سرزمین‌های کهن آغاز سال قرار دادند، به شگون روزی که خورشید از چنگ شب های اهریمنی نجات می یافت و روزی مقدس برای مهرپرستان بود.

در سده چهارم میلادی، بر اثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه‌ها رخ داد، روز 25 دسامبر را (به جای روز 21 دسامبر) روز تولد میترا دانسته و تولد عیسی مسیح را نیز در این آغاز سال قرار دادند. بنابراین نوئل اروپایی و واقعی همان شب یلدا یعنی انقلاب شتوی در سی آذر برابر با بیست و یکم دسامبر است.

انقلاب‌ها رویدادهایی هستند که در آن خورشید به بالاترین یا کمترین نقطه خود در طول سال در آسمان می‌رسد. در یک سال در نیمکره شمالی دو انقلاب وجود دارد. از یک طرف، انقلاب تابستانی داریم و از طرف دیگر، انقلاب زمستانی. اولین بار در تاریخ 20 تا 21 ژوئن و انقلاب زمستانی در 22 تا 22 دسامبر برگزار می‌شود. در طول هر دو زمان انقلاب، خورشید در یکی از دو خط خیالی روی زمین واقع شده است که به نام‌های مدار راس‌السرطان و مدار راس‌الجدی شناخته می‌شوند. هنگامی که خورشید بر روی مدار راس‌السرطان غروب می‌کند زمانی است که انقلاب تابستانی اتفاق می افتد و زمانی که در مدار راس‌الجدی واقع شده است، زمستان آغاز می‌شود.

در طول اولین انقلاب این جایی است که ما طولانی‌ترین روز سال را می‌یابیم، در حالی که روز دوم کوتاه‌ترین روز و طولانی‌ترین شب است.

از آنجا که صفحه چرخش مدار زمین حول خورشید بر استوای زمین منطبق نیست و با آن زاویه حدود ۲۳.۵ درجه می‌سازد، استوای سماوی که کره آسمان را به دو نیم‌کره شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و از امتداد استوای زمین در فضا به دست می‌آید، با دایرة البروج در یک صفحه نیست؛ بنابراین این دو صفحه با هم زاویه ۲۳.۵ درجه را می‌سازند. استوای آسمان و دایرة البروج دوازده‌گانه یکدیگر را در دو نقطه قطع می‌کنند که به آن‌ها نقاط اعتدالین، اعتدال بهاری و دیگری اعتدال پاییزی می‌گویند و در طرفین نقاط اعتدال که به نقاط گره نیز معروف است نقاط انقلابین قرار دارند که یکی انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است.

با گذشت روزهای پاییز به طول شب اضافه و از طول روز کاسته می‌شود، ضمن اینکه رفته رفته محل طلوع خورشید به سمت افق جنوب شرق متمایل شده و در شب یلدا، طولانی‌ترین شب سال و در روز اول زمستان کوتاه‌ترین روز را تجربه می‌کنیم که به این وضعیت که در اصطلاح نجومی، انقلاب زمستانی گفته می‌شود.

به مرور در روزهای زمستان از طول شب کاسته و به طول روز اضافه می‌شود تا در اول بهار مجدداً طول روز و شب در تمام  این کره خاکی با هم برابر شود که همان نوروز ایرانی است. شب‌های قبل و بعد از یلدا به میزان بسیار کمی نسبت به شب اول دی ماه کوتاه‌تر بوده و این تفاوت به میزان چند ۱۰ثانیه و کمتر از یک دقیقه است.