یلدا، دلدادگی ماه و خورشید

 یلدا از دو بخش “یل” به اضافه “دا” تشکیل شده است ؛ « یل +  دا =  یلدا »

 در زبان لری که از بازمانده ‌ای زبان هخامنشیان است ‌”یل” را به معنای بزرگ دانند و به مادر  ” دا ‌” گویند.

هخامنشیان اعتقاد داشتند که شب اول زمستان دانه‌های گیاهان در زیر خاک جوانه میزنند و شروع به روییدن می‌کنند و به همین سبب اولین ماه زمستان را دی می‌گویند ! پس یلدا به معنی رویش و زایش است.

دوستان و یاران، کهن رسمی بود ایران زمین را که بر تن پند و اندرز جامه ای از قصه می پوشاندند و بر تاریخ افسانه سرایی می کردند، تا نسل به نسل قهرمانان این کهن خاک را از گزند زمان به دور دارند، ما نیز بر این کهن رسم، جامه ای در خور این ایام می پوشانیم و نام قهرمانان و پهلوانان را زنده نگه خواهیم داشت .دوستان و یاران همراه ، به رسم کهن قصه گویی شب یلدا ، افسانه ای از شب یلدا پیشکش حضور پرمهرتان ❤️❤️❤️

شب یلدا و ایزد مهر:
شب یلدا و ایزد مهر (یا میترا)، با هم پیوندی دیرینه و کهن دارند. یلدا را شب زایش مهر و همچنین شب رستاخیز او به آسمان می‌پندارند.

افسانه‌ها اینگونه می‌گویند:
در روزگاران دور٬ زمین تاریک و سرد بود٬ خورشید در آسمان نبود و هیچ جانداری بر زمین نمی‌زیست. در شبی که طولانی‌ترین و تیره‌ترین شب بود٬ گل نیلوفری از میان آب‌های ژرف و سیاه سر برآورد و در میان تاریکی باز شد. از میان این گل ایزد مهر زاده شد.
مهر چونان نوری گرم و زندگی بخش می‌درخشید. او بر روی زمین براه افتاد و هرکجا که می‌رفت با خود نور و گرما می‌برد. زمین‌ها سبز می‌شدند و گل‌ها و سبزه‌زاران می‌روییدند.

نسان‌ها نوری را دیدند که از سوی شرق به سمت آسمان بالا می‌رود و شب را در هم می‌شکند و با خود گرما و روشنایی و زندگی می‌آورد. آن گوی درخشان را مهر (خورشید) نامیدند و آن شب تیره را که طولانی‌ترین شب بود «یلدا» یا شب میلاد نور نامیدند. زیرا مهر با رفتنش از روی زمین٬ همچون خورشیدی دوباره زاییده شد.

ازان پس انسان‌ها در طولانی‌ترین شب سال که سرما و تاریکی بیداد می‌کنند٬ دور هم گرد می‌آیند و شادی می‌کنند و می‌خورند و می‌نوشند٬ زیرا می‌دانند مهر آن‌ها را تنها نگذاشته‌است و بزودی دوباره از میان کو‌ه‌های سربلند برمی‌خیزد و تیرگی و سرما را با خود می‌برد و زندگی را به ارمغان می‌آورد.

چرا یلدا طولانی‌ترین شب سال نام گرفته است؟

 همانطور که می‌دانید «دایره‌البروج» مسیر حرکت زمین به دور خورشید است. «استوای سماوی» خط فرضی و هم‌صفحه با خط استوا است که کل آسمان را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. این دو مدار، یک زاویه‌ 5/ 23 درجه‌ای دارند که در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند که به آنها نقاط اعتدال گفته می‌شود. نقاط اعتدال شامل اعتدال بهاری (نوروز) و اعتدال پاییزی (ماه مهر) است.

در طرف دیگر این دو نقطه، نقاط انقلاب قرار دارد که به یکی از آنها انقلاب تابستانی و به دیگری انقلاب زمستانی می‌گویند. سمت طلوع خورشید در هر فصل متفاوت می‌باشد. در اعتدال بهاری، خورشید از شرق طلوع می‌کند اما با نزدیک شدن به پایان فصل بهار، فاصله خورشید از استوای سماوی بیشتر شده و طول روز بیشتر می‌گردد و طلوع خورشید هم کمی به سمت شمال تغییر می‌کند. در نتیجه در انقلاب تابستانی، خورشید از شمال‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع و در شمال‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره شمالی می‌رسد.

در فصل زمستان (انقلاب زمستانی)، خورشید از جنوب‌شرقی طلوع و در جنوب‌غربی غروب می‌کند  و چون خورشید در آسمان کمتر حضور دارد و طول روز به کوتاه‌ترین مدت خود می‌رسد. خورشید به نیم‌کره‌ شمالی به ‌صورت مایل می‌تابد و این نیم‌کره نور و گرمای کمتری را دریافت می‌کند و فصل زمستان آغاز می‌شود.

در شب یلدا، خورشید به حداکثر فاصله با مدار سماوی و طول شب به بیشترین حد خود می‌رسد.  جالب هست که بدانید که طول شب فقط یه دقیقه تفاوت دارد.

انقلاب زمستانی کوتاه‌ترین روز نیمکره شمالی (اول دی ماه) و آغاز زمستان هست.

ساعت ۱۳:۳5 دقیقه دوشنبه اول دی ماه ۹۹،  لحظه انقلاب زمستانی و آغاز فصل زمستان در نیم کره شمالی زمین است و در این زمان تابستان در نیم کره جنوبی زمین آغاز می شود.

خورشید در پایین‌ترین ارتفاعش در آسمان قرار دارد چون جهت محور قطب شمال زمین که نسبت به سطح مداریش دارای انحراف می‌باشد و در جهت خورشید قرار ندارد. بعد از انقلاب زمستانی روزها رفته رفته  بلندتر شده و در طول شش ماه، زمین در طرف دیگر خورشید قرار می‌گیرد و در نیمکره شمالی انقلاب تابستانی (بلندترین روز سال، اول تیرماه) را خواهیم داشت.

امروزه می‌توان تولد خورشید را آن گونه که پیشینیان ما به نظاره می‌نشسته‌اند، تماشا کرد. در دوران باستان بناهایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع ساالنه و استخراج تقویم ساخته می‌شده که یکی از مهمترین آنها چارتاقی نیاسر کاشان است که فعلا تنها بنای سالم باقی مانده در این زمینه در ایران است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این بنا به گونه‌ای طراحی و ساخته شده است که می‌توان زمان رسیدن خورشید به برخی از مواضع سالانه و نیز نقطه انقلاب زمستانی و آغاز سال نو میترایی را با دقت تماشا و تشخیص داد. چارتاقی نیاسر بنایی است که تولد خورشید به گونه‌ای ملموس و قابل تماشا در آن دیده می‌شود. این ویژگی را چارتاقی «بازه هور» در راه نیشابور به تربت حیدریه و در نزدیکی روستای رباط سفید، نیز دارا است که البته فعال دیواری نوساخته و الحاقی مانع از دیدار پرتوهای خورشید می‌شود.

جشن يلداي ايراني‌ها یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق است که هر سال در خوره روز «خرم روز»  مکرر می‌شود. از آن جا که خرم روز، نخستین روز دی ماه، بلندترین شب سال را پشت سر دارد پیوند آن با خورشید معنایی ژرف می‌یابد. از پس بلندترین شب سال که یلدا نامیده می‌شود خورشید از نو زاده می‌شود و طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز می‌کند و خرمی جهان را فرا می‌گیرد مبنای سنجش زمان در ایران کهن نوروز بود و ھمه چیز با این ملکه آسمان سنجیده می‌شد، به همین دلیل درازترین شب سال را «نوده» می‌گفتند، به این معنا که 90روز تا نوروز باقی مانده است.

در افسانه‌ها آمده است که ماه آوازه زیبایی و درخشندگی خورشید را شنید و دلداده خورشید م‌یشود و دوست دارد برای یک بار هم شده او را ببیند؛ اما از اقبال بد همیشه خواب میماند و این باعث ناکامی وی می‌شود.

اما برای این کار تدبیری می‌اندیشد و از ستاره‌ای که همیشه کنارش است میخواهد که تا هنگام آمدن خورشید، وی را بیدار نگه دارد تا معشوقش را ببیند.

سرانجام شبی ستاره عهد خود به جای آورده و تا هنگام آمدن خورشید، ماه را بیدار نگه می‌دارد.

اینجاست که ماه، خورشید را می‌بیند و راز دلش را فاش می‌گوید.

ماه و خورشید دلباخته یکدیگر می‌شوند و کارشان را فراموش می‌کنند؛ تا جایی که این شب بلندتر از شب‌های دیگر می‌شود.

از دلدادگی این دو مهر زاده می‌شود و نام یلدا را به خود می‌گیرد و از آن پس در طول سال تنها یک شب است که خورشید و ماه یکدیگر را می‌بینند و به یکدیگر مهر می‌ورزند.

بادِ آسایش، گیتی نزند بر دلِ ریش      صبحِ صادق ندمد تا شب یلدا نرود

غزل سعدی

 انار و هندوانه با رنگ سرخشون نمایندگانی از خورشید در شب هستند. در این شب فال گرفتن از کتاب حافظ رسم هست.  به شب یلدا، شب چله هم می‌گویند. چله بزرگ از اولین روز دی ماه (جشن خرم روز) تا دهم بهمن (جشن سده) ادامه دارد، چون شدت سرما در این چله بیشتر هست، چله کوچک که از دهم بهمن تا بیستم اسفند طول می‌کشد و سرما رفته رفته کمتر می‌شود.

منابع:

جشن ها و آداب معتقدات زمستان، سید ابوالقاسم انجوی شیرازی

جشن‌های کهن ایرانی، سعید وزیری

جشن شب یلدا در ایران، حمید سفیدگر شهانقی

نوروزنامه، رضا مرادی غیاث‌آبادی

جشن‌های ایرانی، زنده‌یاد پرویز رجبی

شب یلدا اثر دکتر علی بلوکباشی از سری کتابهای «از ایران چه می‌دانم؟