دیدار با وگا، جواهر شلیاق

وگا یکی از درخشانترین ستارگان در آسمان شب است. با قدر 0.03 می‌باشد، این ستاره را به عنوان پنجمین ستاره درخشان می‌بینید که تنها بعد از ستاره‌های شباهنگ، سهیل، سماک رامح و آلفا سنتوری پیشی گرفته است. وگا مثل ستاره‌های مشابه – فم‌الحوت، شباهنگ و آلفا سنتوری- یک ستاره رده اصلی ستاره‌ای است که درخشندگی زیادی دارد و در نزدیکی ما قرار گرفته است، به زبان نجومی در 25 سال نوری دورتر واقع شده است. یکی دیگر از عواملی نیز که به روشنایی وگا کمک می‌کند – این است که ستاره به سادگی انرژی زیادی از خود گسیل می‌کند. با وجودی که این ستاره فقط دو برابر خورشید جرم و شعاع دارد، درخشندگی حدود 40 خورشید از خود ساطع می‌کند.

به نظر می رسد که وگا، مانند منظومه شمسی ما که دارای کمربند سیارکی و کمربند کویپری از اجرام یخی است، دارای یک دیسک سنگی یخی است. تلسکوپ فضایی اسپیتزر این دیسک را در طول موج مادون قرمز تشخیص داد.

وگا، یا آلفای چنگ رومی (شلیاق)

Francisco José Sevilla Lobato / S&T online photo gallery

تلسکوپ فضایی اسپیتزر ناسا این تصاویر را از وگا گرفته است، تصویر تابش گرما در 24 میکرون (آبی) و 70 میکرون (قرمز) از ابر گرد و غبار اطراف ستاره گرفته شده است. تصاویر نشان می‌دهد که دیسک تا 815 برابر فاصله بین زمین و خورشید گسترش می‌یابد.

NASA / JPL-Caltech / K. Su

مانند زمین، وگا کاملا کروی نیست. ما اغلب به زمین به عنوان یک کره می‌اندیشیم، اما در واقعیت این سیاره به دلیل چرخش آن کمی از استوا به بیرون انحنا دارد. به علت سرعت حرکت نوعی حالت پخی مشاهده می‌شود که سیاره را از شکل کره کامل دور می‌کند. مشتری، بزرگتر و گازی با چرخش سریعتر، حتی بیشتر از بقیه – به اندازه کافی بزرگ است که با تلسکوپهای کوچک دیده می‌شود. وگا همچنین یک برآمدگی استوایی را نشان می‌دهد، اما در مورد ستاره بودنش، براقیت سیار زیاد آن- به اندازه کافی است به طوری که ستاره را به یک شکل بیضوی تبدیل می‌کند. این شکل از چرخش سریع ستاره حاصل می‌شود: این چرخش هر 12.5 ساعت اتفاق می‌افتد، بیشتر مشابه چرخش 10 ساعته مشتری نسبت به چرخش 27 روزه خورشید است.

برای اندازه‌گیری تندی گردش سیاره‌های گازی به دور خود، دانشمندان ناگزیرند از روش‌های غیر مستقیم استفاده کنند. آن‌ها نخست سرعت میانگین چرخش ابرهای قابل مشاهده را اندازه‌گیری می‌کنند. مشتری به اندازه نیاز امواج رادیویی می‌فرستد که به وسیله رادیو تلسکوپ‌های زمینی دریافت شود. هم‌اکنون دانشمندان از اندازه امواج برای سنجش سرعت چرخش مشتری بهره می‌برند. قدرت امواج، تحت تأثیر میدان مغناطیسی سیاره، در یک الگوی تکراری ۹ ساعت و ۵۶ دقیقه‌ای، تغییر می‌کند؛ زیرا سرچشمه میدان مغناطیسی، هسته سیاره است. این دگرگونی‌ها نشان دهنده سرعت چرخش درونی سیاره‌است. چرخش تند مشتری مایه برآمدگی در بخش استوا و پخی در قطب‌هایش می‌شود. قطر استوایی مشتری ۷ درصد بیشتر از قطر آن در راستای قطب‌هاست.

روشنایی وگا با مشاهدات روزمره، به نظر نمی‌رسد متغیر باشد؛ در حقیقت، به نظر می‌رسد روشنایی آن ثابت است. اما مشاهدات دقیق، یک تغییر جزئی نامنظم همراه با الگوی دوره‌ای متداول برای روشن و کم نور شدن را نشان می‌دهد. با این حال، مکانیسم‌های آن در ستاره هنوز کاملا درک نشده اند.

منشا / اسطوره‌شناسی

وگا و ستارگان اطراف آن اغلب به عنوان یک لر، یک ابزار باستانی  شبیه به چنگ نشان داده شده است. در مقایسه با برخی دیگر از صورتهای فلکی – خرس‌های غول‌پیکر، شکارچیان بزرگ، اسبهای پرنده – یک ابزار موسیقی ممکن است عجیب به نظر برسد. اما ما باید به لیرا اعتبار بدهیم: در نسخه یونانی، این یک شعر افسانه‌ای متعلق به اورفئوس است که، بنابر داستان، طوری آن را باشکوه اجرا کرد که حتی درختان و سنگ‌ها نیز از موسیقی قدردانی می‌کردند.

در فرهنگ عربی، وگا به یک پرنده خرابکار یا یک عقاب یا یک گرگ متصل شده است؛ ما نام وگا را از عربی مشتق می‌گیریم که به عبارت “the swooping eagle” مرتبط است. برخی از نسخه‌های داستان یونانی نیز از آن به عقاب تعبیر می‌کنند.

شاید به نظر می رسد که هر دو فرهنگ، صورت فلکی لیرا  را در نقشه‌های ستاره‌ای به طور معمول به عنوان یک عقاب که چنگ رومی را نگه داشته است مجسم می‌کنند.

چگونه وگا را ببینیم؟

با توجه به حرکت فوق العاده آهسته و پایدار محور زمین در طول هزاران سال، وگا در مسیری است که در نهایت جایگزین پولاریس به عنوان ستاره قطبی شمالی در آینده دور خواهد شد. اما در حال حاضر، وگا هنوز هم در طول سال در سراسر آسمان حرکت می‌کند.

مثلث تابستانی، دانیل جانسون

به دلیل روشنایی آن، پیدا کردن آن سخت نیست. احتمالا ساده‌ترین کار این است که مثلث تابستانی را ردیابی کنید. مثلث تابستانی شامل وگا، دنب دوردست اما روشن و الطایر در صورت فلکی عقاب است. با توجه به ستارگان اطراف آن می‌توانید توسط دنب و الطایر، وگا را تشخیص دهید: شما به راحتی می‌توانید بالهای نزدیک دنب (صورت فلکی دجاجه) و الطایر (صورت فلکی عقاب) را مشاهده کنید. از سوی دیگر، صورت فلکی شلیاق، علاوه بر وگا، ستاره روشن دیگری ندارد.

در حالی که شما در حال مشاهده وگا هستید، به یاد بیاورید که شما دنباله‌رو افراد بیشمار دیگری هستید که هزاران سال است در حال مشاهده این ستاره درخشان هستند.

ترجمه: سارا سیدحاتمی

 منبع:

Meet Vega, the Jewel of the Lyre

By: Daniel Johnson | January 31, 2019

https://www.skyandtelescope.com/astronomy-resources/stargazing-basics/learn-the-sky/meet-vega-the-jewel-of-the-lyre/

1