آسمان به رنگ پاییز: راهنمای پیدا کردن صورت فلکیها و اجرام پاییزی

به نام خدا

مقدمه
با رسیدن فصل پاییز آسمان نیز رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است،با غروب خورشید آرام آرام ستارگان همچون نگین های کوچک در زمینه ی آسمان خود نمایی می کنند؛ هرچند به لحاظ کَمّی و تعداد ستاره ها در آسمان،آسمان فصل تابستان ترجیح دارد اما به لحاظ کیفی آسمان پاییز به سبب سرمای هوا از اسمان تابستان شفاف‌تر است و طولانی بودن شبهای آن برای رصدگران و علاقه مندان به آسمان شب فرصت مناسبی را ایجاد کرده است.
*آنچه در این نوشتار به دنبال آن هستیم نگاهی به آسمان شب در فصل پاییز است امید که مورد توجه قرار گیرد.
صُورفلکی پاییز گر چه کم نورتر از صُور فلکی بقیه ی فصول سال هستند. چرا که تعداد ستارگان نورانی در پاییز کمتر است، ولی این تمام واقعیت نیست. آسمان پاییز مناظر زیبایی نیز دارد که منتظر چشمانی هستند که به مشاهده ی آنها بپردازند.
عقرب و قوس، دو صورت فلکی شاخص آسمان تابستان و همجوار با بخش مرکزی راه شیری، آرام آرام به خورشید نزدیک می‌شوند. و مثلث تابستانی نیز به مرور از اوج فاصله می‌گیرد و هر شب به افق نزدیک‌تر می‌شود تا صورت‌های فلکی پاییزی جای آن ها را بگیرند بر فراز افق شمال غرب صورت فلکی نام‌آشنای دب اکبر جای گرفته است. با نزدیک شدن به نیمه‌شب دب اکبر نیز به افق نزدیک می‌شود و برخی از ستاره‌های آن در نهایت غروب می‌کنند.

راهیابی به صورت فلکی های پاییزی
همیشه پیدا کردن صورت های فلکی در بین تازه کارها در نجوم رصدی به عنوان یک معضل تلقی می شود اما این مشکل به راحتی قابل حلّ است،هر چند در این بین تجربه های رصدی برای یک فرد در موفقیت او اثر گذار است، چون پیدا کردن صورت های فلکی یک مهارت است که با تمرین و انس با آسمان فصول مختلف به دست می آید.
یکی از کارها و مهارت های رصدی که در پیدا کردن صورت های فلکی راصد را کمک می کند این است که آسمان نشانه گذاری کند؛ به این بیان که با پیداکردن صورت های فلکی پر نور آسمان و بررسی نسبت آن ها با دیگر صورت های فلکی کم نور تر به آن ها برسد،این نسبت سنجی ابتدا در صحنه ی نقشه های نجومی به دست می آید و سپس در صحنه ی آسمان حقیقی به منصه ی ظهور می رسد.
نکته:آنچه که در پیدا کردن صورت های فلکی نقش اساسی را بازی می کند، آشنایی با سمت های آسمان است قبل از آنکه قفل پیدا کردن صورت های فلکی را باز کنید،سمت ها را در آسمان شناسایی کنید که همان انطباق جهات جغرافیایی است بر پهنه ی آسمان.

تطبیق نسبت سنجی صُور فلکی در آسمان پاییز
گام اول :پیدا کردن صورت فلکی ذات الکرسی
صورت فلکی ذات‌الکرسی یکی از نشانه‌های اصلی و شاخص آسمان پاییز است،کما اینکه این وضعیت برای دب اکبر در بهار می باشد. برای پیدا کردن این صورت فلکی که به شکل W یا Mاست در ابتدای شب به سمت شمال آسمان نگاه کنید.
اهمیت این صورت فلکی علاوه بر راهیابی به دیگر صور فلکی دیگر؛ما را به سمت شمال آسمان و ستاره ی قطبی نیز هدایت می کند. ستاره ی وسط W (رأس زاویه ی وسطی) را حدود پنج برابرِِ «فاصله ی آن نسبت به ستاره‌های اطراف به سوی جلو ادامه دهیم، به ستاره ی قطبی می‌رسیم.

گام دوم: پیدا کردن صورت فلکی فرس اعظم
فرس اعظم راهنمای اصلی آسمان پاییز است کافی است این صورت فلکی را در آسمان پیدا کنید تا راه شما برای یافتن دیگر صورت های فلکی باز شود؛ چهار ستاره ی آن که شکل مربع بزرگی را می سازند،در نخستین ساعات شب های پاییزی از افق مشرق طلوع می کند.

پیدا کردن صورت فلکی فرس اعظم
اگر از ستاره ی قطبی به ستاره ی بتا –ذات الکرسی خطی رسم کنیم و آن را به اندازه ی همان فاصله ادامه دهیم به ستاره ی سره الفرس می رسیم که بر گوشه ی شمال شرقی مربع می باشد وبا پیدا کردن این ستاره به بقیه ی ستاره های مربع دست می یابیم.

گام سوم: پیدا کردن صورت فلکی امراه المسلسله(آندرومدا)
یکی از ستاره های این مربع بنام سره الفرس با صورت فلکی آندرومدا یا امراه المسلسله مشترک است است و ستاره ی آلفای صورت فلکی آندرومدا محسوب می شود.
بدین صورت فلکی آندرومدا از یکی از گوشه های فرس اعظم به هم متصل شده اند؛ با این حساب نباید پیدا کردن آن مشکل باشد!!
اگر ستاره ی آلفا-فرس اعظم(مرکب)را به ستاره ی آلفا-آندرومدا(سره الفرس)متصل کنیم و این مسیر را ادامه دهیم در راستای این صورت فلکی که دارای دو ردیف ستاره است قرار می گیریم.

کهکشان آندرومدا
درخشان ترین کهکشان آسمان شب ،فراتر از مجموعه ی راه شیری کهکشان بزرگ آندرومدا (m13 – NGC224 ) با فاصله 5/2 میلیون سال نوری به عنوان دورترین جرم آسمانی که با چشم غیرمسلح دیده می شود محسوب می گردد . کهکشان آندرومدا از نوع کهکشان های مارپیچی است و از اعضای بزرگ گروه محلی محسوب میشود (گروه محلی خوشه ای نسبتا” کوچک است که کهکشان راه شیری نیز عضو آن می باشد ) . در شب هایی که آسمان صاف و از آلودگی نوری به دور باشد این مارپیچ شگفت انگیز که در صورت فلکی آندرومدا قرار دارد به صورت لکه ای غبار گونه و کم فروغ با چشم غیر مسلح قابل مشاهده است
کهکشان آندرومدا 1000 سال پیش توسط یک منجم مسلمان ایرانی به نام عبدالرحمن صوفی کشف شد.

راهنمای پیدا کردن کهکشان آندرومدا
اگر از ستاره ی بتا-آندرومدا خطی به ستاره ی مو-آندرومدا متصل کنیم و ادامه دهیم به این جرم زیبا خواهیم رسید.

پیدا کردن صورت فلکی دلو
این صورت فلکی نیز از مجموعه صورت فلکی های دایره البروجی محسوب می شود،این صورت فلکی به لحاظ این که ستاره های پرنور و شکل آسانی ندارد جزو دشوار یاب ترین صورت های فلکی آسمان شب است.
اما مسیر پیمایش برای پیدا کردن صورت فلکی دلو از مربع فرس اعظم:اگر ستاره ی سره الفرس(آلفا-آندرومدا) را به ستاره ی مرکب(الفا-فرس اعظم) متصل کنید و دو برابر آن فاصله ادامه دهید به محدوده ی صورت فلکی دلو می رسید.

پیدا کردن صورت فلکی حوت
صورت فلکی حوت از مجموعه صورت فلکی های دایره البروجی محسوب می شود؛ ؛موقعیت این صورت فلکی در آسمان شبیه به عدد 7 است که در یک سر آن می توان یک پنج ضلعی را مشاهده کرد و در نقطه ی اتصال دو رشته ستاره ها ستاره ی آلفا-حوت بنام رشاء(به معنای گره)قرار گرفته است. برای راه یافتن به این مجموعه از مربع فرس اعظم می توانید کمک بگیرید چون صورت فلکی حوت درست در پایین مربع قرار گرفته است،البته باید منتظر بمانید تا صورت فلکی فرس اعظم به میانه ی آسمان برسد.

پیدا کردن صورت فلکی قیطس
برای پیدا کردن صورت فلکی قیطس می توانید از ستاره ی آلفا-حوت کمک بگیرید به طوری که اگر آن را به سمت پایین امتداد دهید به ستاره ی شهیر میرا خواهید رسید.
اما روش دیگری نیز برای رسیدن به این صورت فلکی هست و آن اینکه اگر از آلفا-آندرومدا خطی رسم کنیم به طرف ستاره ی گاما و به اندازه ی سه برابر رو به پایین امتداد بدهیم می توان به محدوده ی ذنب القیطس یا بتا-قیطس برسیم.

پیدا کردن صورت فلکی حمل و مثلث
صورت فلکی حوت از مجموعه صورت فلکی های دایره البروجی محسوب می شود و نقطه ی اول حمل در یک بازه ی تاریخی در محدوده ی این صورت فلکی بوده است،این صورت فلکی دارای چهار ستاره شاخص است .
برای پیداکردن آن می توان از ستاره ی سره الفرس به بتا-آندرومدا منتقل شد و به همان اندازه به سمت پایین اگر متمایل شویم به این چند ستاره دست می یابیم.
صورت فلکی مثلث که شبیه مثلث ودارای سه ضلع است در بالای صورت فلکی حمل قابل مشاهده است؛اهمیت آن بدین جهت است که راهنمای پیدا کردن کهکشان مثلث یا m33 میباشد،کهکشانی که سنجه ی آسمان تاریک است.

پیدا کردن صورت فلکی حوت جنوبی
اگر خطی از ستاره ی بتا فرس اعظم به آلفای فرس اعظم رسم کنید و تقریبا چهار برابر ادامه دهید به ستاره ی درخشان فم الحوت می رسید. تنها ستاره ی پرنور دربین صورت های جدی و دلو و فرس اعظم فم‌الحوت است که با قدر یک به راحتی در حوای افق جنوب دیده می‌شود.

**تذکر چون بسیاری از صورت های فلکی یا توجه به صورت فلکی فرس اعظم و ستاره هایش آدرس داده شد لذا در هر بار به همان تصویر در ذیل معرفی صورت فلکی فرس اعظم مراجعه کنید.

نوشته: جناب آقای محمدجواد نوروزی