خورشید و ماه‌گرفتگی‌های سال ۲۰۲۱
حداکثر هفت گرفت در طول یک سال می‌تواند رخ بدهد؛ آخرین بار که شاهد هفت گرفت در طول یک سال بودیم مربوط به سال ۱۹۸۲ بوده است و دست‌کم ۴ گرفت در طول یک سال رخ خواهد داد که در سال ۲۰۲۱ شاهد آن خواهیم بود. دو خورشید گرفتگی (حلقوی و کامل) در ماه‌های ژوئن و دسامبر خواهیم داشت. در ماه می نیز شاهد ماه‌گرفتگی کامل خواهیم بود که برای اولین بار در دو سال گذشته رخ خواهد داد، در ماه نوامبر نیز یک ماه گرفتگی دیگر خواهیم داشت.
چرا گرفت‌ها رخ می‌دهند؟
خورشیدگرفتگی تنها زمانی رخ می‌دهد که ماه نو باشد؛ در این موقعیت دیسک ماه دقیقا از میان زمین و خورشید می‌گذرد و سایه ماه بر روی سطح زمین ایجاد می‌شود.
ماه گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که ماه کامل باشد؛ در این موقعیت ماه از میان سایه زمین عبور می‌کند.
این هم‌خطی همزمان با هر ماه نو یا کامل اتفاق نمی‌افتد زیرا مدار چرخش ماه با مدار زمین ۵ درجه اختلاف دارد. همانطور که در تصویر زیر مشخص است این هم‌خطی تقریبا هر شش ماه یکبار رخ می‌دهد. برای مثال در سال ۲۰۲۱ یک خورشید گرفتگی در ماه ژوئن و دیگری در ماه دسامبر اتفاق می‌افتد.
ماه گرفتگی یا خورشید گرفتگی تنها زمانی رخ می‌دهد که ماه از مدار زمین عبور کند (دایره نارنجی)؛ در این زمان ماه باید در نزدیکی دو فاز ماه کامل یا نو نیز باشد.
ماه گرفتگی
سه نوع ماه گرفتگی وجود دارد (کامل، جزئی و نیم‌سایه) که با توجه به عبور ماه از قسمت‌ها مختلف سایه زمین رخ می‌دهند. اگر ماه تمام مسیر خود را از درون سایه زمین طی کند ماه گرفتگی کامل، اگر از درون بخشی از سایه زمین عبور کند ماه گرفتگی جزئی و اگر ماه از درون نیم‌سایه زمین عبور کند، ماه گرفتگی نیم‌سایه اتفاق خواهد افتاد که تشخیص آن با چشم غیرمسلح بسیار دشوار یا ناممکن خواهد بود.
خوشبختانه در هر منطقه‌ای که در زمان ماه گرفتگی ماه طلوع کرده باشد، این پدیده قابل رویت است.
تصویری از ماه گرفتگی ۸ اکتبر ۲۰۱۳؛ اعتبار عکس: جانی هورن
خورشید گرفتگی
برای رخ دادن خورشید گرفتگی حلقوی یا کامل، ماه باید دقیقا از مقابل دیسک خورشید عبور کند (از دید ناظر زمینی). همانطور که در تصویر زیر مشخص است خورشیدگرفتگی مرکزی یا جزیی زمانی رخ می‌دهد که در طول دو هفته پیش و پس از آن ماه از یکی از دو گره‌های خود عبور کند. البته فصل عبور از گره برای خورشیدگرفتگی‌های جزئی بیشتر است؛ بازه زمانی حدودا پنج هفته‌ای.
گرفت‌ها تنها زمانی رخ می‌دهند که ماه از صفحه مداری زمین عبور کند. فصل گرفت جزئی بیشتر از فصل گرفتهای کلی است.
اگر ماه کاملا خورشید را بپوشاند خورشیدگرفتگی کلی رخ می‌دهد که می‌توان چند ثانیه تا چند دقیقه اتمسفر رقیق و سفیدرنگ خارجی خورشید را تماشا کرد. نوامبر ۲۰۱۳ ساکنین نواحی شمالی کنیا فرصت تماشای خورشیدگرفتگی کلی به مدت ۱۱ ثانیه داشتند!
برخلاف ماه‌گرفتگی کلی، خورشیدگرفتگی حلقوی و کلی به دلیل کوچک بودن سایه ماه، تنها در برخی نواحی زمین قابل رویت هستند و برای تماشای این پدیده باید در مسیر گرفت قرار داشته باشید. معمولا مسیر گرفت کلی تنها ۱۶۰ کیلومتر پهنا دارد، اگر خارج از مسیر گرفت کلی باشید تنها شاهد خورشیدگرفتگی جزئی خواهید بود.
نمایی از اتمسفر خارجی خورشید (کرونا) در طول خورشیدگرفتگی کلی. ۲۱ آگوست ۲۰۱۷. اعتبار عکس: کلی بیتی
گاهی اوقات ماه دقیقا از مقابل خورشید عبور می‌کند اما خورشیدگرفتگی کلی رخ نمی‌دهد. در این حالت فاصله ماه تا زمین کمی بیشتر از زمان‌های دیگر است و این پدیده خورشیدگرفتگی حلقوی نامیده می‌شود زیرا می‌توان حلقه‌ای از خورشید (نور) را در اطراف دیسک تیره ماه دید. مسیر گرفت خورشیدگرفتگی‌حلقوی نیز مانندخورشیدگرفتگی کلی، نواحی زیادی را پوشش نمی‌دهد.
چهار گرفت سال ۲۰۲۱
۲۶ می: ماه‌گرفتگی کامل
ماه گرفتگی ۲۶ می
This year’s first lunar eclipse is just barely a total affair. The timing favors western North America.
Sky & Telescope; source: USNO
اولین گرفت سال ۲۰۲۱ در روز ۱۴۶ام آن رخ می‌دهد. اولین ماه‌گرفتگی کامل پس از تقریبا دو سال و نیم در حالی رخ می‌دهد که بهترین موقعیت مربوط به اقیانوس آرام است. در آسمان نواحی شرقی آسیا، استرالیا و نیوزیلند ماه در حالی که گرفته است طلوع خواهد کرد. ساکنین هاوایی، شمال غرب آمریکا و جنوب آمریکا نیمه شب شاهد فازهای ماه‌گرفتگی جزئی خواهند بود.
در زمان این پدیده ماه در سر عقرب (صورت‌فلکی کژدم) قرار دارد، پس از تماشای مرکز راه شیری نیز غافل نشوید.
۱۰ ژوئن: خورشیدگرفتگی حلقوی
دو هفته پس از اولین ماه‌گرفتگی کامل سال، خورشید، ماه و زمین هم‌خط می‌شوند تا خورشیدگرفتگی کلی رخ دهد. ساکنین نواحی شرق کانادا خورشید در حال طلوع را نیمه تاریک می‌بینند.
تمامی نواحی آسیا و اروپا شاهدخورشیدگرفتگی جزئی خواهندبود.
خورشید گرفتگی حلقوی ۱۰ ژوئن ۲۰۲۱ از نواحی گرینلند، سیبری، کانادا و قطب شمال قابل مشاهده است.
۱۹ نوامبر: ماه‌گرفتگی جزئی
شرایط دومین ماه گرفتگی سال بسیار جالب است! به ندرت پیش می‌آید که ماه بدون آنکه کاملا پوشانده شود عمیقا از درون سایه زمین عبور کند. در نیمه این گرفت ۹۷.۴ درصد از ماه درون سایه زمین قرار می‌گیرد.
در صورت مساعدبودن شرایط جوی همه ساکنین نواحی شمالی آمریکا شاهد این گرفت خواهند بود.
ماه گرفتگی ۱۹ نوامبر ۲۰۲۱
۴ دسامبر: خورشیدگرفتگی کلی
آخرین گرفت سال، خورشیدگرفتگی خواهد بود که همه ساکنین زمین در انتظار آن هستند. احتمالا خورشیدگرفتگی کلی شیلی و آرژانتین را به خاطر دارید اما شیوع ویروس کویید-۱۹ باعث شد که حتی ساکنین همان کشورها نیز نتوانند خود را به مسیر گرفت برسانند. مسیر گرفت کلی از اقیانوس جنوبی و قطب جنوب می‌گذرد. بیشترین زمان گرفت کلی در دریای ودل بازمان ۱ دقیقه و ۵۴ ثانیه رخ می‌دهد. فازهای جزئی گرفت به سختی از نواحی جنوب آفریقا، جنوب شرقی آسیا قابل مشاهده خواهد بود. این پدیده ۱۷ روز پیش از انقلاب زمستانی/تابستانی رخ می‌دهد.
شرایط رصد خورشیدگرفتگی کلی ۴ دسامبر ۲۰۲۱ نیز مانند خورشید گرفتگی حلقوی ۲۰۲۱ دشوار است.
نگاهی به سال بعد
تنها ۳۰ آپریل و ۲۵ اکتبر شاهد خورشیدگرفتگی جزئی خواهیم بود. دو ماه‌گرفتگی کلی نیز ۱۶ می و ۸ نوامبر خواهیم داشت.
ترجمه:
سرکار خانم مریم هادیزاده، دانشجوی آموزش زبان انگلیسی
منبع: