دیدار با دنب، ستاره‌ای روشن، اما دور!!

قانون مربع معکوس (Inverse-square law) در فیزیک، نام هر قانون فیزیکی است که می‌گوید: یک مقدار یا شدت فیزیکی به صورت معکوس متناسب با مربع (مجذور) فاصلهٔ منبع آن مقدار فیزیکی است. بنیاد ریشه‌ای این‌گونه پدیده را می‌توان در مفهوم تحلیل یا رفت هندسی آن که مربوط به گسترش از منبع به فضای سه بعدی است پیدا کرد.

 در ستاره‌شناسی، این قانون بیشتر با نام قانون عکس مربع مطرح است. قانون عکس مربع می‌گوید مقدار نیروی گرانش میان خورشید و یک سیاره برابر است با عکس مجذور فاصله میان آن دو. ستاره‌ای که دورتر باشد در مقایسه با ستاره نزدیک‌تر، با درخشندگی حقیقی یکسان، کم‌نورتر به‌نظر می‌رسد. زیرا تا نور آن به زمین برسد در محوطه بزرگ‌تری پراکنده می‌شود و ستاره، کم‌سوتر به‌نظر می‌رسد. قانون عکس مربع می‌گوید که روشنایی ظاهری یک ستاره متناسب با مربع فاصله آن (یعنی فاصله آن به توان دو) کاهش می‌یابد. مثلاً دو ستاره با درخشندگی حقیقی برابر را در نظر بگیریم؛ اگر یکی دو برابر دیگری از ما فاصله داشته باشد، ستاره نزدیک‌تر چهار بار پرنورتر به‌نظر می‌رسد.

چنین موردی در مورد دنب، ستاره‌ای با قدر  1 و یکی از ستاره‌های دورر است که می‌توانید بدون کمک تلسکوپ آن را ببینید. دنب یک ابر غول آبی مایل به سفید است که تقریبا 200 برابر بزرگتر از خورشید است.

ابوریحان بیرونی درباره این ستاره می‌گوید: «بر دمچه سواران فراری ردف خوانده می‌شود زیرا از پس سواران می‌رود.»

دنب در صورت فلکی ماکیان می‌درخشد. تصویر از باب کینگ

 بعضی از ستارگان روشن شناخته شده مانند Vega، Sirius و Alpha Centauri در آسمان ما به نظر می‌رسد در درجه اول نسبتا نزدیک به ما هستند. در حالی که Vega و Sirius مطمئنا درخشان‌تر از خورشید هستند، این فاصله نزدیک (تنها 8.6 سال نوری برای سیریوس) است که آنها را بسیار روشن نشان می‌دهد.

 اما برای دنب، داستان کاملا متفاوت است. این ستاره که روشن به نظر می‌رسد، نزدیک نیست – در حقیقت، بسیار دور است – اما به دلیل آن درخشندگی آن برای غلبه بر فاصله‌اش زیاد است و هنوز هم در آسمان ما با قدر 1.25 می‌درخشد. برآورد شده است که ستاره بین 50،000 تا 200،000 بار درخشانتر از خورشید است. صرفنظر از روشنایی دقیق، شکی نیست که این یک ستاره با انرژی فراوانی است. اگر جای دنب را با وگا عوض کنید، مانند زهره در آسمان غروب می‌کند.

 دنب چقدر دور است؟ این یک سوال دشوار است و پاسخ دادن به آن برای اخترشناسان آسان نیست. فاصله تا برخی از ستاره‌های نزدیک را می‌توان با استفاده از روش پارالاکس تعیین کرد – مشاهده تغییر ظاهری ستاره در آسمان نسبت به ستاره‌های دورتر  زمین که در مدار خورشید می‌چرخد. اما برای ستاره‌های دور، روش پارالاکس جوابگو نمی‌باشد. برخي برآورد ها، دنب را در فاصله 2600 يا 3000 سال نوری قرار داده اند، در حالي که تجزيه و تحليل داده ها از Hipparcos ESA (“ماهواره جمع آوري منظر با دقت بالا”) فاصله آن را نزديک به 1500 نور سال قرار مي‌دهد. مساله فاصله دنب همچنان نامشخص است و ممکن است مشخص نشود، زیرا متاسفانه، دنب برای ماهواره پیشرفته ESA (که جانشین Hipparcos) است، بسیار روشن است.

 اما بدون توجه به فاصله دقیق، هیچ دلیلی وجود ندارد که دنب دورتر از بسیاری از ستارگان آشنا در آسمان ما باشد.

نقشه صورت فلکی ماکیان (دجاجه) . Sky & Telescope

تصویر مثلث تابستانی Stellarium

دنب، همراه با ستاره‌های وگا و الطایر، علامت گوشه مثلث تابستانی، ستاره‌ای است که در تابستان در آسمان زیاد دیده می‌شود.

دنب درخشانترین ستاره در صورت فلکی ماکیان است. علاوه بر این، این یک عضو ساده از دو اجتماع ستاره‌ای است (گروه‌هایی از ستاره هایی که صور فلکی رسمی نیستند): صلیب شمالی و مثلث تابستانی. صلیب شمالی به سادگی یک نسخه مختصر از ماکیان است: بدنه اصلی ماکیان منهای انتهای بال و پاها. مثلث تابستانی – به اصطلاح چون در سرسوی آسمان در طول تابستان قرار می‌گیرد- شامل وگا، دنبا و الطایر است، و این یک کار آسان برای پیدا کردن بقیه صورت فلکی می‌باشد. 

دنب به اندازه کافی در بالای آسمان قرارگرفته است است که ممکن است در طول سال در نیمکره شمالی آن را به راحتی مشاهده کنید. (اگر شما می‌توانید تا سال 9800 صبر کنید، دنب جای پولاریس را به عنوان ستاره شمالی ما خواهد گرفت.) در حالی که شما در حال مشاهده دنب هستید، به خاطر داشته باشید که به دنبال یک شیء بسیار قدرتمند هستید که به مراتب دورتر از حد اکثر دیگر ستارگان رایج می‌باشد.

 منبع:

Meet Deneb, the Bright but Distant Star

By: Daniel Johnson | October 15, 2018

https://www.skyandtelescope.com/astronomy-resources/stargazing-basics/learn-the-sky/meet-deneb-the-bright-but-distant-star/